MỐI QUAN HỆ GIỮA NHÀ NGUYỄN VỚI TRUNG QUỐC LÀ THẾ NÀO? NHÀ NGUYỄN CÓ VĂN HÓA RA SAO?

  

Phương diện ngoại giao, nhà Nguyễn khôi phục quan hệ tông–phiên với Thanh triều Trung Quốc, với Pháp Quốc từ hảo trở thành ác, tích cực gia tăng sức ảnh hưởng tại bán đảo Đông Dương. Khi Gia Long đế mới lập quốc liền phái sứ sang Thanh cầu phong làm “Nam Việt quốc vương” (南越國王), Thanh triều Gia Khánh đế không tán thành hai chữ “Nam Việt” nên đã cải phong Nguyễn Phúc Ánh thành “Việt Nam quốc vương” (越南國王), thế là bắt đầu lấy “Việt Nam” làm quốc danh.

Đối với Pháp Quốc, vì Gia Long đế trong thời chiến tranh khai quốc từng cầu trợ với người Pháp nên nhân sĩ Pháp tịch được ưu đãi trong nhà Nguyễn mới hồi đầu và cho phép thương thuyền Pháp Quốc đến Việt Nam mậu dịch. Nhưng đối với Điều ước Phàm-nhĩ-tái (Traité de Versailles) giữa Việt và Pháp thì Gia Long bảo rằng do chính phủ Pháp Quốc chưa hề thực hành nên bãi bỏ. Thời Minh Mạng cấm chỉ truyền giáo sĩ Âu châu truyền giáo tại Việt Nam, quan hệ Việt–Pháp trở nên tồi tệ, người Pháp Quốc đã có điều bất mãn với Minh Mạng nên phê bình ông “vứt bỏ ân huệ của người Pháp và thù địch với người Âu châu.” Đối với lân quốc Cao-miên trên bán đảo Đông Dương, nhà Nguyễn kế tục chính sách nhập xâm của thời kỳ Nguyễn chúa, thời kỳ Gia Long đã ép họ trở thành nước triều cống, do Nguyễn đình sách phong Cao-miên quốc vương (高棉國王). Xiêm-la (nay là Thái Quốc) cũng có ý đồ can thiệp nội chính Cao-miên, Gia Long bèn phái quân tiến đóng Cao-miên, do thân tín của ông là Lê Văn Duyệt phụ trách suất lĩnh, lại tu kiến thành trì ở Nam Vinh (nay là Kim Biên – Phnom Pênh) để “triệp phục” người Xiêm, đạt mục đích “bảo hộ” Cao-miên của nhà Nguyễn. Đến thời Minh Mạng khu hoạch hành chính cải biến Cao-miên để cho nó đồng hóa với Việt Nam. Ngoài ra, Minh Mạng lại tranh đoạt quốc thổ Lão-qua với Xiêm-la, sau nhiều lần dụng binh nhà Nguyễn đem quốc giới khuếch trương đến sông Mê Kông, tiếp nhưỡng với Xiêm-la. Thời Thiệu Trị do Nam Chưởng khấu biên nên Nguyễn đình áp dụng phương châm “dân họp lại khai hoang đất đai, chuẩn bị vũ trang cho biên giới ngày một hoàn thiện” (dân tụ địa tịch, biên bị nhật hoàn), đặt thêm các quan thự ở biên địa, chiêu mộ binh dũng, thổ dân, thương nhân nhà Thanh khai khẩn khu ấy và phòng phạm Nam Chưởng. Nhờ những kinh lược tích cực của Nguyễn đình, lãnh thổ của họ đã có sự khuếch trương, sử xưng nhà Nguyễn “đã có cả vùng An Nam thống nhất được bản đồ, phạm vi biên giới đã được mở mang phía nam đến Xiêm-la và Chân-lạp, phía bắc đến Đại Thanh, phía đông đến Biển Đông mà phía tây qua Ai-lao.” (Yêm hữu An Nam, nhất thống dư đồ, bức biên sở kị, nam để Xiêm Lạp, bắc giáp Thanh Quốc, đông chí hải, tây du Ai-lao.)

Đối với ngoại thương và đối ngoại mậu dịch, nhà Nguyễn có những thi thố tương quan. Như theo Đại Nam thực lục ghi, Gia Long đế quy định khi thương thuyền ngoại quốc kinh thương tại Gia Định rời đi thì quan phủ phải bán cho mỗi người trên thuyền 100 cân gạo, trả giá cho mỗi người 3 xâu tiền. Thời Minh Mạng đã có ý chiêu lai ngoại thương nên đã châm chước khoan giảm các khoản thuế cho thương thuyền để tỏ ý “mềm dẻo với người nơi xa” (nhu hoài viễn nhân).

Văn hóa

Thời kỳ nhà Nguyễn thống trị, văn hóa phát triển bồng bột, đương thời sĩ đại phu tự khoe là người kế thừa văn hóa Trung Quốc, thậm chí cho rằng Việt Nam là “Hoa” chứ không phải “Di.” Văn học nhà Nguyễn được sự phát triển trường túc, các tác phẩm đại biểu có Kim Vân Kiều truyện do Nguyễn Du biên soạn, tác phẩm ấy được viết thành bằng cách vận dụng chữ Nôm và “thể lục bát” độc hữu của Việt Nam, ngôn ngữ ưu mỹ, chiếm địa vị trọng yếu trong văn học sử Việt Nam. Tiểu thuyết Hán văn nhà Nguyễn thịnh hành, xuất hiện các tác phẩm với nhiều loại hình, trứ danh thì có loại diễn nghĩa lịch sử Việt Nam khai quốc chí truyện (Nguyễn Bảng Trung soạn), Hoàng Lê nhất thống chí (Ngô Chí soạn, Ngô Du tục, Ngô Nhậm biên tập), tác phẩm loại truyền kỳ Tân Truyền kỳ lục (Phạm Quý Thích soạn), tác phẩm loại bút ký tiểu thuyết Kiến văn tập (Vũ Trinh soạn), Tang thương Ngẫu lục (Phạm Đình Hổ, Nguyễn Án soạn), loại chí quái Từ Liêm huyện Lý Thiên Vương sự tích, Sĩ vương sự tích (không rõ tác giả) v.v. Văn học nữ tính có thi nhân trứ danh Hồ Xuân Hương, tác phẩm của bà có tư tưởng bảo vệ sự tôn nghiêm cho phụ nữ, phê phán đạo đức phong kiến. Tại phương diện sử học có Hoàng Việt nhất thống Dư địa chí (tu thời Gia Long), Khâm định Việt sử Thông giám Cương mục (tu thời Tự Đức), Đại Nam thực lục toản tu ở mỗi đời, cũng như Lịch triều Hiến chương Loại chí được Phan Huy Chú soạn v.v. Tại phương diện kiến trúc, Nguyễn triều quốc đô Thuận Hóa kinh thành (tức Phú Xuân) mô phỏng quy hoạch của kinh thành Bắc Kinh Trung Quốc, hoàng cung Tử cấm thành cũng tham khảo Tử cấm thành Trung Quốc hưng kiến, quy mô khoảng ba phần tư của nó, tại hậu thế được Tổ chức UNESCO liệt vào di sản văn hóa thế giới.

Nguồn: qulishi.com

Nguyễn Thành Sang dịch